فرزند خواندگی

امروز با موضوع فرزند خواندگی یا فرزندپذیری با شما هستیم. از نظر چه افرادی واجد پذیرش فرزند هستند؟ چه قوانینی در راستای حمایت از فرزند خواندگی و آینده این کودکان تصویب کرده است؟ برای رسیدن به پاسخ این سوالات با ما همراه باشید.

فرزند خواندگی یا فرزند پذیری چیست؟

فرزند خواندگی عبارت است از اعطای سرپرستی کودکان بی سرپرست شناخته شده تحت سرپرستی سازمان بهزیستی به خانواده های متقاضی که واجد شرایط قانون حمایت از کودکان بی سرپرست هستند، می‌باشد.

فرزندپذیری نهادی قانونی است که به موجب آن بین یک یا چند فرزندپذیر و کودکی غیرزیستی رابطه والدینی به وجود می‌آید. فرزندپذیری در طول تاریخ به عنوان یکی از روش‌های حمایت از کودکان بی‌سرپرست وجود داشته‌است.

در اسفند ۱۳۵۳ قانونی با عنوان حمایت از کودکان بدون سرپرست برای قانونی کردن نهاد فرزندپذیری تصویب شد. پیش از تصویب این قانون نیز موارد متعدد فرزندپذیری از طریق شیرخوارگاه‌ها و مراکز غیررسمی انجام گرفته‌است.

آمار دقیقی از تعداد موارد فرزندپذیری در دست نیست. تعداد فرزندپذیری در سال ۱۳۹۵ بالغ بر ۱۳۰۰ مورد گزارش شده‌است. صاحب فرزند شدن از طریق اهدای جنین، دریافت اسپرم یا تخمک و رحم جایگزین را نیز نوعی فرزندپذیری می‌دانند.

شرح قانون حمایت از کودکان و نوجوانان

به اجرا در آمدن قوانین مربوطه به فرزند خواندگی می‌تواند در راستای استحکام بخشی به اساسی ترین عنصر جامعه یعنی خانواده گام بردارد.

در نظام حقوقی اسلام، نَسَب منحصرا از طریق ولادت مشروع ایجاد می‌شود، بنابراین فرزندپذیری باعث ایجاد نسب قراردادی نمی‌شود.

خانواده‌های فاقد فرزند تحت ضوابط و شرایطی می‌توانند کودکان بی‌سرپرست را سرپرستی نمایند، بدون آنکه آثار ناشی از قرابت نسبی، از قبیل ارث و حرمت نکاح بین آن‌ها ایجاد شود.

قانون مدنی ایران به پیروی از شریعت اسلام و فقه، فرزندپذیری را به رسمیت نمی‌شناشد؛ بنابراین فرزندپذیری به مفهومی که در کشورهای غربی به کار می‌رود، در ایران وجود ندارد. اولین بار با قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست (مصوب ۲۹ اسفند ۱۳۵۳) امکان واگذاری سرپرستی کودکان بی‌سرپرست به خانواده‌های فاقد فرزند به صورت قانونی ممکن شد.

در سال ۱۳۸۷، سازمان بهزیستی با همکاری قوه قضاییه لایحه‌ای برای تغییر قانون مصوب ۱۳۵۳ به مجلس ارائه کرد. در لایحه پیشنهادی امکان واگذاری سرپرستی کودکان به زن‌وشوهر دارای فرزند و همچنین زنان مجرد پیش‌بینی شده بود.

قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست در مهرماه ۱۳۹۲ ابلاغ و جایگزین قانون قبلی شد. این قانون به دلیل طرح امکان ازدواج فرزندخوانده با سرپرست بحث‌برانگیز شد.

از سال ۱۳۹۲ تاکنون تلاش‌هایی برای حذف تبصره ماده ۲۶ قانون که ازدواج فرزندخوانده با سرپرست با اجازه دادگاه را ممکن می‌سازد، انجام گرفته‌است و به نظر می‌رسد به زودی حذف آن در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار بگیرد.

شرایط فرزندپذیری چیست؟

در قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست مصوب ۱۳۵۳ تنها زن‌ومرد متأهل بدون فرزند می‌توانستند درخواست سرپرستی دائم کودک را بکنند. اما در بازنگری سال ۱۳۹۲ این شرایط تغییر کرده‌است و علاوه بر زن ‌و مرد متاهل بدون فرزند، زنان مجرد و زن‌ومرد متاهل دارای فرزند نیز می‌توانند درخواست فرزندپذیری بکنند.

طبق قانون اولویت به ترتیب با زن‌ و مرد متأهل بدون فرزند، زنان مجرد و زن‌ و مرد دارای فرزند است.

زن ‌و مرد متأهلی بدون فرزند تلقی می‌شود که پنج سال از ازدواج آن‌ها گذشته باشد و فرزندی نداشته باشند یا به تشخیص سازمان پزشکی قانونی امکان فرزنددار شدن‌شان وجود نداشته باشد.

زنان مجرد نیز تنها می‌توانند سرپرستی کودک دختر را به عهده بگیرند. پس به طور خلاص هافراد زیر می توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست را از سازمان بهزیستی درخواست نمایند:

• زن و شوهری که پنج‌ سال از تاریخ ازدواجشات گذشته است اما صاحب فرزندی نشده باشند مشروط به این ‌که حداقل یکی‌ از زوجین، بیش از ۳۰ سال سن داشته باشد.
• شوهر و زنی که دارای فرزند می‌باشند، مشروط بر این‌ که حداقل یکی از آنان بیش از سی سال سن داشته باشد.
• دختران و زنان بدون شوهر، در صورتی‌که حداقل سی ‌سال سن داشته باشند، منحصرا حق سرپرستی کودکان دختر را خواهند داشت.

فرزند خواندگی در اوکراین

به علاوه درخواست‌کننده فرزندپذیری باید شرایط زیر را داشته باشند:

• تابعیت ایران
• حداقل سی سال سن یکی از سرپرست‌ها
• تقیّد به انجام واجبات و ترک محرمات
• عدم محکومیت جزائی مؤثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی
• تمکن مالی
• عدم حجر
• سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی
• نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، مواد روانگردان و الکل
• صلاحیت اخلاقی
• عدم ابتلاء به بیماری‌های واگیر یا صعب‌العلاج
• اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

ایرانیان مقیم خارج از کشور نیز همانند ایرانیان داخل کشور، می‌توانند تقاضای سرپرستی خود را از طریق سفارتخانه به سازمان بهزیستی ارسال کنند. سفارتخانه‌ موظف است در اجرای این قانون، با سازمان بهزیستی همکاری نموده و سازمان بهزیستی نیز متقابلا موظف است با حکم دادگاه خانواده به درخواست متقاضی رسیدگی نماید.

چه کودکانی می توانند به عنوان فرزندخوانده واگذار شوند؟

کودکی که به خانواده فرزندپذیر واگذار می‌شود، باید شرایط زیر را داشته باشد:

• کودک کمتر از شانزده سال داشته باشد.
• پدر، مادر و پدربزرگ پدری یا وصی ولی قهری وی زنده نباشند یا امکان شناسایی آن‌ها وجود نداشته باشد.
• کودکی که به مراکز بهزیستی سپرده شده‌است و پدر و مادر و پدربزرگ آن‌ها یا وصی ولی قهری دو سال تمام برای سرپرستی وی مراجعه نکرده باشد.
• پدر، مادر، پدربزرگ پدری یا ولی قهری او ولو با ضم امین یا ناظر صلاحیت سرپرستی کودک را نداشته باشند.
• کودکانی که پدر، مادر، جد پدری یا وصی منصوب ولی قهری صلاحیت سرپرستی کودک را نداشته باشد، کودک بدسرپرست تلقی می‌شود اما امکان واگذاری سرپرستی دائم آن ها وجود ندارد و تنها می‌تواند سرپرستی موقت آن ها در قالب امین موقت واگذار شود.

تشریفات قانونی پذیرش فرزند

تقاضادهنده باید ابتدا در سامانه فرزند خواندگی ثبت نام و کد رهگیری دریافت نماید.

سپس بسته به تعداد متقاضیان در صف انتظار از سوی دفتر فرزند خواندگی استان با متقاضیان تماس گرفته می شود و جهت کلاس توجیهی و ارزیابی اولیه به بهزیستی دعوت می‌شوند.

پس از تأیید و غربالگری اولیه در صورت داشتن شرایط زن ‌و شوهر باید درخواست مشترک بدهند و هر دو درخواست مذکور را امضا کنند. از این تاریخ در نوبت دعوت به تشکیل پرونده قرار می‌گیرند.

این درخواست به معاونت اجتماعی اداره بهزیستی شهرستان ارجاع می‌شود تا از وجود صلاحیت‌ها در متقاضی فرزندپذیری اطمینان حاصل شود.

تشخیص نهایی صلاحیت بر عهده دستگاه قضایی است و مصاحبه بهزیستی و احتمالا بازدید از محل سکونت، به منظور بررسی‌های اولیه برای داشتن صلاحیت‌های قانونی خانواده فرزندپذیر انجام می گیرد.

سرپرستی کودکان بی سرپرست

مددکاران بهزیستی از محل زندگی متقاضی بازدید می‌کنند و با خانواده فرزندپذیر گفتگو می‌کنند.
مناسب بودن محیط بسیار مهم است. نتایج این بررسی‌ها به کمیته فرزند خواندگی ارائه می‌شود.

در این کمیته با توجه به ارزیابی‌های صورت گرفته در هنگام بازدید مددکاری، درباره درخواست متقاضی تصمیم گرفته می‌شود.
قاضی شعبه سرپرستی با بررسی مستندات رأی خود را مبنی بر صلاحیت‌های قانونی خانواده فرزندپذیر صادر می‌کند.

به‌طور معمول، رأی دادگاه حاکی از صلاحیت داشتن است، چرا که افراد فاقد صلاحیت در همان مرحله بررسی اولیه صلاحیت در اداره بهزیستی، به دادگاه معرفی نمی‌شوند.

پس از معرفی کودک به متقاضی فرزندپذیری، مدارک لازم تهیه و دادگاه حکم سرپرستی موقت را صادر می‌کند.
صلح اموال، بیمه عمر یا هر نوع تضمین مالی دیگر در دادگاه طرح و مستندات آن تهیه می‌شود.

دوره سرپرستی موقت شش ماه است. در این مدت بهزیستی از وجود شرایط مناسب زندگی کودک مطمئن می‌شود.
پس از شش ماه، اداره بهزیستی گزارشی از دوره سرپرستی موقت کودک تهیه می‌کند تا دادگاه حکم سرپرستی دایم را صادر کند.

پیامدهای حقوقی فرزند خواندگی

الف) حق عایله‌مندی و بیمه فرزندخوانده
پرداخت حق عایله‌مندی و صدور دفترچه بیمه با حکم سرپرستی موقت انجام می‌گیرد.

ب) صدور شناسنامه
پس از صدور حکم سرپرستی دایم، برای کودک شناسنامه‌ای با نام پدرومادر سرپرست صادر می‌شود.

پ) نفقه و تکالیف حضانت کودک
خانواده فرزندپذیر تمامی تکالیف قانونی از جمه نفقه را نسبت به کودک به عهده دارد. نفقه متقابل نیست و کودک تحت سرپرستی مکلف به تأمین نفقه سرپرست در زمان ضرورت نیست.

حضانت و تربیت کودک تحت سرپرستی همانند حقوق و تکالیف فرزند زیستی است و سرپرست مکلف به انجام آن است

ت) حقوق بازنشستگی
حقوق بازنشستگی سرپرست به کودک تحت سرپرستی پرداخت می‌شود.

ث) اداره اموال
اداره اموال و نمایندگی قانونی فرزندخوانده بر عهده سرپرست است، مگر قاضی تصمیم دیگری بگیرد.

ج) مرخصی مراقبت از کودک

کسانی که سرپرستی کودکی زیر سه سال را به عهده می‌گیرند، می‌توانند از مرخصی مراقبت از کودک معادل مرخصی زایمان استفاده کنند. در قانون ایران مرخصی زایمان هشتاد و چهار روز است و بقیه مرخصی تا شش ماه به عنوان مرخصی شیردهی تصویب شده‌است.

شرایط فسخ سرپرستی

حکم سرپرستی در هر یک از شرایط زیر فسخ می گردد:

• از بین رفتن صلاحیت‌های فرزندپذیر
• درخواست فرزندپذیر در صورت بدرفتاری کودک
• درخواست فرزندخوانده پس از سن قانونی
• مشخص شدن پدر، مادر، جد پدری یا وصی کودک

طلاق یا فوت یکی از سرپرست ها

در صورت طلاق والدین دادگاه پیرامون واگذاری سرپرستی به یکی از والدین یا شخص سوم تصمیم می‌گیرد.
در صورت فوت یکی از والدین نیز دادگاه درباره سرپرستی کودک تصمیم می‌گیرد و می‌تواند سرپرستی کودک را به شخص سوم واگذار کند.

انتقادها به قانون جدید فرزندپذیری

قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست مصوب ۱۳۵۳ به کودکان بدون سرپرست اختصاص داشت و در مورد کودکان بدسرپرست قانونی وضع نکرده بود.

طراحان قانون جدید نقطه قوت آن را پرداختن به وضعیت کودکان بدسرپرستی می‌دانند که در این قانون مسکوت مانده بود. اما در ماده ۸ قانون جدید امکان واگذاری سرپرستی کودکانی به رسمیت شناخته شده‌است که هیچ‌یک از پدر، مادر و جد پدری آنان و وصی منصوب از سوی ولی قهری صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و به تشخیص دادگاه صالح این امر حتی با ضم امین یا ناظر نیز حاصل نشود.

افزایش سیطره قدرت ولی قهری، حتی پس از واگذاری قانونی سرپرستی نیز وجود دارد و با مراجعه ولی قهری یا وصی وی، حکم سرپرستی لغو می‌شود. در حالی که در قانون مصوب ۱۳۵۳ لغو سرپرستی منوط به رضایت خانواده فرزندپذیر بود.

اصالت ولایت قهری به نگرانی خانواده‌های فرزندپذیر نیز افزوده‌است. در قانون مصوب ۱۳۵۳ با صدور حکم سرپرستی دایم، پیدا شدن ولی قهری از موجبات فسخ حکم سرپرستی نبود و فسخ آن نیازمند موافقت زوج سرپرست با پدر و مادر زیستی بود.

اما در ماده ۲۵ قانون مصوب ۱۳۹۲ مشخص شدن پدر یا مادر یا جد پدری یا وصی منصوب از سوی ولی قهری در صورتی که صلاحیت لازم برای سرپرستی را ولو با ضم امین یا ناظر از سوی دادگاه داشته باشد، باعث فسخ حکم سرپرستی می‌شود. حتی کودکان بدسرپرستی که دو سال کسی برای سرپرستی آن‌ها مراجعه نکرده‌است و با توجه به قانون مصوب ۱۳۹۲ سرپرستی آن‌ها به خانواده‌ای سپرده می‌شود، مشمول این شرایط هستند.

سرپرستی کودکان

در قانون حاضر زوج‌ها حتی با مرگ همسران‌شان ممکن است فرزندشان را از دست بدهند. طبق ماده ۲۰ قانون جدید در صورت فوت، زندگی مستقل (جدایی) یا وقوع طلاق سازمان بهزیستی می‌تواند درخواست کند که کودک به یکی از زوج‌ها یا شخص ثالث سپرده شود.

به عبارت دیگر پس از طلاق یا جدایی، سازمان بهزیستی در خصوص سرپرستی کودک تصمیم می‌گیرد و دادگاه بر مبنای نظر این سازمان رأی می‌دهد.

در صورت فوت یکی از زوج‌ها نیز سازمان بهزیستی می‌تواند درخواست واگذاری سرپرستی کودک به شخص ثالث را بنماید. با توجه به نگاهی که به فرزند خواندگی در محاکم و بهزیستی حاکم است، در صورت فوت زن، احتمال گرفتن سرپرستی کودک از مرد بسیار بالاست.

با توجه به بند الف ماده ۲۵ قانون منتفی شدن شرایط مقرر در ماده ۶ از جمله موارد فسخ سرپرستی است. طبق ماده ۶ مردان بدون همسر نمی‌توانند کودکی را به سرپرستی بگیرند، زنان بدون شوهر نیز تنها می‌توانند دختران را به فرزندی بگیرند؛ بنابراین در صورت فوت مرد نیز احتمال گرفتن سرپرستی کودک پسر وجود دارد.

ولایت قهری و قیومیت

در حالی که در قانون جدید هر گونه تغییر در شرایط زندگی خانوادگی فرد (حتی فوت یکی از زوج‌ها) با خطر از دست دادن فرزند همراه است، قانون مصوب ۱۳۵۳ تصمیم‌گیری در خصوص سرپرستی فرزندخوانده در صورت طلاق یا عدم سازش زوج‌ها را به قانون خانواده ارجاع داده بود.

به این ترتیب، سپردن سرپرستی به اشخاص ثالث مطرح نیست و تنها در موارد استثنایی (همانند فرزندان زیستی) چنین امری محتمل است. علاوه بر این، فوت یکی از زوج‌ها به سرپرستی کودک خللی وارد نمی‌کرد.

درج موضوع فرزند خواندگی در شناسنامه کودک طبق مادهٔ ۲۲ قانون نیز امنیت روانی خانواده‌ها را مخدوش کرده‌است. در قانون جدید خروج از کشور کودک پس از حکم سرپرستی دایم نیز منوط به اجازه دادستان شده‌است و به نگرانی‌های بسیاری دامن زده ‌است.

بررسی تبصره ازدواج فرزندپذیر با فرزندخوانده

قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست در مهر ۱۳۹۲ ناگهان خبرساز شد. تبصره ماده ٢۶ ازدواج سرپرست و فرزندخوانده را با اجازه دادگاه ممکن می‌دانست.

ازدواج سرپرست با فرزندخوانده در قانون مصوب ۱۳۵۳ مسکوت بود. در لایحه پیشنهادی دولت ازدواج سرپرست با فرزندخوانده منوط به اجازه دادگاه و نظر کارشناسی بهزیستی شد.

کمیسیون اجتماعی با استناد به نادر بودن چنین ازدواجی و ناسازگاری آن با اخلاق عمومی به حذف آن رأی می‌دهد و مصلحت را مسکوت بودن قانون می‌داند. در صحن مجلس محمدکاظم حجازی، نماینده همدان، پیشنهاد می‌کند که ازدواج سرپرست با فرزندخوانده چه در زمان حضانت و چه پس از آن به‌طور کل ممنوع شود.

پیشنهاد وی در ۱۵ مهر ۱۳۸۸ رأی می‌آورد. پس از فترت ۳ ساله و طرح دوباره لایحه، شورای نگهبان در ۲۵ مرداد ۱۳۹۱ ایرادهای متعددی به مصوبه مجلس می‌گیرد که یکی از آن‌ها خلاف شرع بودن ممنوعیت ازدواج سرپرست با فرزندخوانده است.

مجلس در اسفند ۱۳۹۱ برای رفع ایراد شورای نگهبان ممنوعیت ازدواج سرپرست و فرزندخوانده را تغییر می‌دهد و چنین ازدواجی را با اجازه دادگاه ممکن می‌کند.

بسیاری از روحانیون و فقها نیز ازدواج سرپرست با فرزندخوانده را جایز ندانستند و میگویند با توجه به این که ازدواج باید شرعا به مصلحت فرزند خوانده باشد و به اصطلاح فقها، غبطه او رعایت شود و این کار غالبا به مصلحت فرزندخوانده نیست و راه را برای سوء استفاده پدرخوانده باز می‌کند، از نظر فقها شرعا جایز نیست.

چنانچه در شرف اقدام برای فرزندپذیری هستید، می توانید با موسسه حقوقی مهرپارسیان پیرامون مسائل حقوقی فرزندخوانده مشاوره داشته باشید.