رشد
اهلیت و اقسام اهلیت
رشد به نفس هر انسانی بر می‌گردد وکمک می‌کند شخص، نفی و ضرر و همچنین حسن و قبح اعمال خود را بتواند تشخیص دهد. رشد در اصطلاح حقوقی آن است که شخص بتواند بر اداره کردن اموالش مسلط باشد و در اصلاح فقهی آن است که بر گناه صغیره اصرار نورزد و ازگناه کبیره نیز دوری کند. رشد انسانها در قوانین ایران از اهمیت بالایی برخوردار است که تمامی اعمال حقوقی و کیفری را می‌تواند پوشش دهد. اهلیت چیست و چه جایگاهی در حقوق ایران دارد؟ رشد به چه حالتی گفته می‌شود؟ مشاوره حقوقی درباره رشد با وکیل پایه یک دادگستری مکان پذیر است؟ وکیل متخصص پرونده‌های رشد چه ویژگیهایی دارد؟ وکلای متخصص امور خانواده، همکار گروه وکلای مهر، پاسخگوی شما هستند.
اهلیت به دو دسته تقسیم می‌شود که عبارت اند از: اهلیت تمتع و اهلیت استیفاء
اصولا هر شخصی دارای اهلیت تمتع است و می‌تواند صاحب حق باشد. حتی صغار و مجانین به عنوان مثال هر دو اینها می‌توانند طرف حق واقع گردند، مثلا طلبکار باشند. انسانها با متولد شدن از این اهلیت بر خوردار می شوند و با مرگ آنها این اهلیت تمام می‌شود. ماده 957 قانون مدنی : حمل یا جنین از حقوق مدنی متمتع می‌گردد مشروط بر اینکه زنده متولد شود. اهلیت استیفا آن اهلیتی است که شخص بتواند در حقوق خود تصرف کرده و در معاملات و عقود شخصا شرکت نماید .
اهلیت استیفا شرایطی دارد که عبارت اند ازبلوغ، عقل و رشد
بلوغ
یکی از شرایط اساسی طرفین معامله بالغ بودن است .بلوغ در لغت به معنای رسیدن است و بالغ هم به معنای رسیده که در مقابل آن نارسیده یا همان نا بالغ به کار می‌رود .
تعریف بلوغ در اصطلاح: به تحول ناگهانی فیزیکی و جسمی و غریزه جنسی شخص گفته می‌شود. بلوغ یعنی تکامل فیزیولوژیک انسانها. بلوغ امری طبیعی و یکی از مراحل حیات بشر در پایان دوره کودکی می‌باشد.
سن بلوغ از دیدگاه کتاب قرآن و اسلام :
چنانچه خداوند در آیه شریفه 6 سوره نساء می فرماید : وابتلوا الیتیمی حتی اذا بلغوا النکاح فان ءانستم منهم رشد فادفعوا الیهم اموالهم .. معنی آیه: وقتی که کودکان شما توانایی احتلام به معنی جماع در حال خواب را پیدا کرده اند از آن پس باید برای دخول از شما اجازه بگیرند. در این آیه به رشد جسمی و جنسی غریزه ای ِ کودکان نا بالغ صریحا اشاره شده است .
سن بلوغ از دیدگاه قانون مدنی و قانون مجازات اسلامی ایران
از آنجا که قوانین ایران به تبعیت از فقه امامیه تدوین می شوند ماده (1210ق .مدنی) به همین اصطلاح اختصاص یافته است .تبصره 1 ماده مذکور سن 15 سال تمام قمری برای پسر و در دختر 9 سال تمام قمری اعلام نموده است. سن برخورداری از مسئولیت کیفری و اعمال مجازات برای هر شخص همان 15 سال تمام قمری برای پسر و 13 سال تمام قمری برای دختر منظور شده است . چنانچه به این سنین قانونی و شرعی نرسیده باشند مبرا از مسئولیت کیفری می باشند .
عقل
قوای دِماغی اشخاص که همان عقل می‌باشد باید از سلامت برخوردار باشد تا یکی دیگر از شرایط اهلیت تحقق پیدا کند. کسی که از نعمت عقل و قوای دماغی سالم و درست محروم است در مقابل شخص عاقل قرار گرفته و مجنون نامیده می‌شود.
رشد
در قانون مدنی پیش از انقلاب (سال 1314) ماده 1209 در رابطه با این موضوع تصویب شده بود که هر کس به سن 18 سال تمام می رسید، رشید شناخته می شد و در تمامی امور مالی و حقوقی خود استقلال پیدا می کرد. اما پس از تصویب ماده اصلاحی 1210 (سال 1361) سن از ماده حذف شده و اعلام داشت که :
کسی که به سن بلوغ می رسد دیگر نمی‌شود به عنوان جنون یا عدم رشد محجور نمود مگر آنکه ثابت شود. باید مقرر داشت که صغیر با رسیدن به سن بلوغ از وی رفع حجر می‌شود. البته به جز امور مالی که استقلال در امور مالی منوط به احراز رشد شخص می‌باشد. بنابراین امروزه سن 18 سال به عنوان سن تکمیلی وجود ندارد در قوانین حقوقی ایران هر چند که بسیاری از سازمان ها و ارگان ها خصوصی و دولتی این سن 18 سالگی را به عنوان سن رشد تلقی می‌کنند . بنابر این هر کسی که به موجب سال تولد خود 18 سال تمام شمسی را داشته باشد از نظر معاملی ، رشید شناخته می‌شود و ولایت قهری یا قیم نسبت به او منتفی می‌باشد .
حجر
در لغت حجر به معنای باز داری و منع می‌باشد و در اصطلاح حقوق مدنی حجر عبارت است از : ممنوع بودن شخص از تصرف در اموال و حقوق مالی خود که به این شخص اصطلاحا محجور گفته می‌شود. در واقع این شخص به طور قانونی از تصرف در حقوق مالی خویش ممنوع است. محجورین انواعی دارند که برای فهم بهتر به ان ها اشاره می‌شود .
انواع محجورین
1)صغار : آن دسته از اشخاصی هستند که به بلوغ شرعی نرسیده باشند ، بر اساس ماده (1217ق.مدنی) اداره اموال چنین اشخاصی به عهده ولی یا قیم آنها می‌باشد. قانون مدنی صغار را به دو دسته تقسیم کرده است .
صغیر غیر ممیز , صغیر ممیز
وجه تمایز این دو نوع صغیر، وجود یا عدم وجود درک و قوه تمیز آنها می‌باشد. از آنجایی که هیچ اماره قانونی برای تشخیص این دو در قوانین ایران وجود ندارد قاضی باید با استفاده از امارات قضایی چنین چیزی را در کودک احراز نماید .
ـ معاملات حقوقی صغیر غیر ممیز ضمانت اجرای بطلان دارد از آنجایی که چنین کودکی در ذهن خود نمی‌تواند معامله را تصور کند، بنابر این قصد انشاء آن را هم نخواهد داشت و در جایی که قصد نباشد قطعا معامله باطل می‌باشد. بنابر این به علت فقدان قصد از ایجاب یا حتی قبول از نوع بدون عوض اعتبارنخواهد داشت.
وضعیت صغیر در معاملات حقوقی و مدنی
ـ معاملات حقوقی صغیر ممیز، این افراد مفهوم ساده ی داد و ستد و معاملات را می‌توانند درک کنند. می‌توانند معامله را از حیث اینکه دارای قدرت تمیز هستند را قصد کنند اما از آنجایی که به بلوغ و رشد کامل نرسیده اند نمی‌توان یک رضای کامل و معتبر برایش در نظر گرفت. معاملات صغار ممیز باطل نیست فقط به علت مخدوش بودن رضا غیر نافذ می‌باشد که نیاز به تنفیذ سرپرست وی دارد. همچنین بر اساس ماده( 1212 ق.مدنی)صغیر می‌تواند معاملاتی که به سود وی می‌باشد من جمله قبول هبه و صلح بلا عوض و حیازت مباحات و… را قبول کند زیرا برای کودک هیچ مسوولیتی و هیچ ضرر و زیانی به بار نخواهد آورد، حتی بنا بر نظر دکتر کاتوزیان و بر اساس ماده( 662 ق.م)صغیر ممیز می‌تواند وکالت دیگران را در تملکات رایگان بپذیرد. وضعیت صغیر در حقوق کیفری ایران
بر اساس ماده( 49 ق. مجازات اسلامی ):اطفال در صورت مرتکب شدن به جرایم مبری از مسوولیت کیفری هستند و طفل را همان شخصی در نظر گرفته است که به بلوغ شرعی نرسیده باشد. کسانی که زیر بلوغ شرعی هستند جرایم عمدی و شبه عمدی توسط آنها را خطای محض در نظر گرفته و از مجازات شدن منع شده اند . جبران مسیولیت مدنی کودکانی که زیر سن بلوغ شرعی هستند به عهده عاقله وی خواهد بود. چنانچه به سن بلوغ رسیده باشند تبعا قابل اعمال مجازات هستند و اگر هم مدعی واقع شوند و ادعای آنها کیفری باشد می‌توانند اقامه دعوا کنند، اما برای ادعا درباره دعاوی مدنی حتما می بایست به سن رشد (18 سالگی) رسیده باشند
2)اشخاص غیر رشید (سفیه)
یکی دیگر از محجورین اشخاص سفیه می باشند. که این اشخاص در حقوق داخلی ایران از تصرف در اموال و حقوق مالی خود بدون اجازه سرپرست خود منع شده اند. معنای لغوی سفیه ضعیف ناقص العقل می‌باشد و معنای اصطلاحی سفیه عبارت است از کسی که نتواند از اموال خود به خو بی‌بهره ببرد در واقع عقل معیشت ندارد. سفیه هم بالغ است و هم قدرت تصمیم‌گیری دارد و اراده نیز دارد اما از آنجایی که مصلحت خود را نمی‌تواند به خو بی‌تشخیص دهد و ارزش اموال خود را نمی‌تواند حفظ کند محجور شناخته شده است زیرا ممکن است موجب ورود ضرر به خود و یا حتی طرف معامله شود .
ـ معاملات مالی اشخاص سفیه: تمامی معاملات مالی سفیه نیاز به تنفیذ سرپرست وی دارد (مطابق ماده 1214 ق.مدنی) در غیر اینصورت باید آن معامله را غیر نافذ تلقی کرد هر چند که شخص قصد انشا داشته باشد. اما در رابطه با تملکات بلا عوض که در عوض آن چیزی از سفیه دریافت نمی‌شود شخص سفیه نیاز به اذن یا حتی اجازه از سر پرست خود ندارد .
ـ معاملات غیر مالی اشخاص سفیه
1).اقرار سفیه: در خصوص امور مالی صحیح نمی‌باشد به استناد( ماده 1263ق.مدنی ) اما در امور غیر مالی موثر واق می‌شود .
2) ازدواج سفیه: انتخاب همسر به عهده خود شخص سفیه می‌باشد. البته این بنابر نظر دکتر کاتوزیان می‌باشد که بین عقد نکاح و توافقات مالی آن تمایز قرار داده اند. البته از نظر حضرت امام خمینی (ره) نکاح سفیه بدون اذن ولی را جایز نمی دانند و حتی معتقد بودند که بدون اذن قبلی و اجازه بعدی ولی یا سرپرست باز هم صحیح نمی‌باشد .
3)مجانین
در رابطه با جنون و اقسام آن پیش تر توضیحات داده شده است، الآن به معاملات مجانین از حیث اینکه در دسته محجورین بر اساس ماده (1207 ق.مدنی) قرار گرفته شده اند می پردازیم.
معاملات حقوقی مجنون دائمی
چنین شخصی بر اساس ماده (1212 ق.م) اهلیت اعمال هیچ حقی از حقوق خود را نخواهد داشت و تمامی معاملات او باطل است اعم از معوض، غیر معوض، مالی یا… همچنین مجانین در قانون مجازات اسلامی هم از مسوولیت کیفری مبرا و جرم ارتکابی در حکم خطای محض آورده می‌شود .
معاملات حقوقی مجنون ادواری
مجنون ادواری در حالتی که فاقد هوشیاری است معاملاتش باطل و بلا اثر می‌باشد حتی اگر با اذن سرپرست وی نیز باشد. و این به این علت است که او در زمان عدم هوشیاری فاقد قصد می‌باشد. اما در زمانی که هوشیاری دارد و می‌تواند نفع و ضرر را تشخیص دهد مطابق (ماده 1213 ق.م ) نیازی به تنفیذ از طرف سرپرست خود نخواهد داشت و معاملات ایشان صحیح و نافذ تلقی می‌گردد . و البته در رابطه با مسوولیت جزایی هم نیز به سطح هوشیاری مجانین در زمان ارتکاب جرم توجه خواهد شد .
وکیل متخصص خانواده در امور رشد و حجر
اهلیت طرفین در معاملات حائز اهمیت می‌باشد و برای آنکه معاملات آنها نافذ تلقی شود نیاز مند این هستند که از دسته محجورین خارج باشند، در عوض اهل باشند یعنی عاقل بالغ و رشید باشند، زیرا معامله با محجورین را غیر نافذ می شمارند و در نهایت موجب بطلان معاملات می‌شود. تمامی مطالب ارائه شده مستندا و مستدلا و با توجه به مواد قانونی می‌باشد که در اختیار شما قرار داده شده. شما می‌توانید با وکلای متخصص امور خانواده در موسسه حقوقی و داوری بین‌المللی طلیعه عدالت ومهرپارسیان، ارتباط بر قرار کرده تا وکلای متخصص در خصوص حقوق داخلی و حقوق بین‌الملل خصوصی مشاوره های لازم را در اختیار شما قرار دهند.